„Kolegiata pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy wzniesiona została na skarpie, po wschodniej stronie Gopła, naprzeciw pola gdzie – według podania – znajdowała się chata legendarnego Piasta. Jan Długosz podaje, że diecezję w Kruszwicy utworzył już Mieszko I, a pierwszym wśród ośmiu biskupów kruszwickich był Włoch Lucidus. Brak jednak dowodów źródłowych potwierdzających ten zapis, można więc przyjąć, za „Kroniką wielkopolską”, że siedzibę biskupstwa przeniesiono tu z Kołobrzegu za panowania Mieszka II. Kruszwica pozostawała stolicą diecezji do przeniesienia jej do Włocławka w 1148 roku. Od tego czasu świątynia pełni funkcję kościoła kolegiackiego, przy którym działa kapituła kruszwicka. Inna z hipotez mówi o jednoczesnym powstaniu biskupstw kruszwickiego i kujawskiego w czasach panowania Bolesława Krzywoustego. To właśnie z powodu swej historii kościół ten jeszcze dziś nazywany bywa katedrą.
Kolegiata w Kruszwicy należy do najlepiej zachowanych zabytków sztuki romańskiej w Polsce. Świątynia zbudowana została w połowie XI wieku jako trójnawowa bazylika na planie krzyża łacińskiego; w pierwszej połowie XII wieku dobudowano boczne kaplice nadając jej wygląd charakterystyczny dla ówczesnych kościołów benedyktyńskich. Zdaniem niektórych historyków wiele wskazuje na to, że była to świątynia należąca do zakonu benedyktynów, jednak dotąd archeolodzy nie odnaleźli śladów zabudowań klasztornych. W bibliotece klasztornej przechowywano jedną z najcenniejszych zabytkowych książek w Polsce, kodeks pergaminowy z lat 1160-1170 – słynny „ewangeliarz kruszwicki” (obecnie znajduje się on w zbiorach archiwum archidiecezjalnego w Gnieźnie). O istnieniu klasztoru jako monasterium sti Petri (Klasztor św. Piotra Apostoła) wspomina też dokument pochodzący z 1185 roku. W późniejszych wiekach świątynia była kilkakrotnie przebudowywana, między innymi w pierwszej połowie XVI i w XIX wieku. W latach 1954-56 została kościół został odrestaurowany i przywrócone zostały mu formy architektury romańskiej. W 1970 roku papież Paweł VI nadał kolegiacie godność bazyliki mniejszej.”
źródło: https://szlakpiastowski.pl/obiekty/trasa-zachod-wschod/kruszwica/kolegiata-ss-piotra-i-pawla?id=37
źródło zdjęć: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Saints_Peter_and_Paul_collegiate_church_in_Kruszwica
https://www.facebook.com/KolegiataKruszwica/photos?locale=pl_PL
