„Pan rzekł do Abrama: «Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, który ci ukażę. Uczynię bowiem z ciebie wielki naród, będę ci błogosławił i twoje imię rozsławię: staniesz się błogosławieństwem»” (Rdz 12,1-2). „Potem zaś rzekł do niego: Ja jestem Pan, który ciebie wywiodłem z Ur chaldejskiego, aby ci dać ten oto kraj na własność»” (Rdz 15,7). „Wtedy to właśnie Pan zawarł przymierze z Abramem, mówiąc: «Potomstwu twemu daję ten kraj, od Rzeki Egipskiej…»” (Rdz 15,18).
Ziemia, do której pielgrzymujemy zamieszkała była od tysięcy lat, ale dla nas jej dzieje stają się interesujące od momentu, w którym tu zaczęły rozgrywać się wydarzenia historii zbawienia.
Tradycja biblijna ukazuje najpierw praojca narodu wybranego, Abrahama, który wezwany przez Boga przybywa do tej Ziemi. Na tej Ziemi Pismo Święte umieszcza życie i działalność następnych patriarchów, Izaaka i Jakuba, któremu Bóg nadaje imię Izrael. Rodzina Jakuba emigruje jednak do Egiptu i tam w mrokach historii formuje się przyszły naród. Spotykamy go dopiero po długim okresie, kiedy jest w Egipcie eksterminowany i z pomocą Bożą wychodzi z kraju faraonów pod wodzą Mojżesza, kierując się ku Ziemi Obiecanej. Tradycja wyjścia i zawarcia przymierza z Bogiem pod Górą Synaj pozostaną na zawsze istotnymi składnikami izraelskiego Credo, sama jednak wędrówka trwała czterdzieści lat.
Uformowanie się narodu izraelskiego na ziemi Kanaan było długim procesem historycznym, z którego przede wszystkim Biblia uwydatnia podbój tej Ziemi, dokonany przez Jozuego. Z biegiem czasu uzmysławiano sobie coraz bardziej, że powstającemu narodowi potrzebna jest centralizacja, której znakiem zewnętrznym byłby monarcha. Pierwszym królem ustanowionym dla pokoleń izraelskich był Saul, pochodzący z pokolenia Benjamina. Jego rządy przypadają na drugą połowę XI wieku przed Chrystusem.
W okresie rządów Saula pojawia się zdolny wojownik, Dawid, którego Saul się obawia i usiłuje go zgładzić. Panowanie Saula kończy się tragiczną klęską w górach Gelboa. Przez siedem lat pokolenia północne nominalnie pozostają pod panowaniem dynastii Saula, natomiast pokoleniu Judy przewodzi Dawid, którego stolicą jest Hebron. Po tym okresie następuje pokojowe połączenie wszystkich pokoleń pod władzą Dawida, który w 1004 roku przed Chrystusem zdobywa Jerozolimę i tam zakłada stolicę zjednoczonego państwa, obejmującego największe terytorium w historii Izraela.
Syn Dawida, Salomon, zbudował w Jerozolimie świątynię dla Jahwe, a swoje obszerne państwo podzielił na dwanaście okręgów, z których każdy miał utrzymywać dwór królewski przez jeden miesiąc w roku. Salomon był wielkim budowniczym, wzniósł liczne warownie na terenie swego państwa, w Jerozolimie zbudował pałac królewski. Wydatki związane z intensywnym budownictwem i utrzymaniem dworu, spowodowały obciążenie ludności podatkami i obowiązkową pracą. Ciężary te nie były rozkładane równomiernie i dlatego pokolenia północne czuły się pokrzywdzone.
Pomyślność państwa trwała jednak do śmierci Salomona. Dopiero gdy tron objął następca, którym był syn Salomona, Roboam, napięcia doprowadziły do rozłamu. Powstały dwa państwa. Roboam zatrzymał przy dynastii Dawida mniejsze państwo na południu kraju, obejmujące Jerozolimę z jej świątynią, dziesięć pokoleń utworzyło państwo północne, terytorialnie i ludnościowo silniejsze, ale słabsze ekonomicznie pozbawione symbolu jedności, którym była Jerozolima. Na czele tego państwa stanął Jeroboam, wysoki rangą dworzanin Salomona.
Pomiędzy obu państwami trwała prawie ustawicznie nieprzyjaźń. W państwie północnym (izraelskim) często zmieniały się dynastie, w państwie południowym (judzkim) panowali potomkowie Dawida. Oba państwa narażone były na interwencje sąsiadów, w obu prorocy wzywali do nawrócenia i zachowywania Prawa Bożego. Państwo północne zostało pokonane przez Asyryjczyków w 722 roku, jego ludność częściowo została uprowadzona do Asyrii, a na to miejsce przybyły inne ludy, które wraz z pozostałą ludnością izraelską utworzyły mieszankę etniczno-religijną – nazywamy ich Samarytanami.
Państwo Judzkie oparło się inwazji asyryjskiej, choć znalazło się w strefie wpływów jej potęgi, natomiast zostało pokonane przez Babilończyków w 586 roku. Jerozolima i jej świątynia zostały zburzone. Trzykrotne deportacje ludności rozpoczęły okres niewoli (przesiedlenia) babilońskiego, w czasie którego narodziła się nowa forma religii izraelskiej, zwana judaizmem.
Państwo babilońskie zostało zdobyte przez Cyrusa, króla perskiego, w 539 roku. Wygnańcy mogli powrócić do kraju. Odbudowa nie była łatwa, świątynia dopiero w 515 roku została oddana do użytku, mury miejskie odbudował Nehemiasz w poł. V wieku, a Ezdrasz w odbudowanym mieście odczytywał Prawo, które w Babilonii zostało ostatecznie zredagowane.
Naród nie odzyskał politycznej niezależności, stanowił część państwa perskiego, a następnie został podbity w 332 roku Wielkiego, stając się kolejno częścią państwa Ptolemeuszów z Aleksandrii, a potem po 198 roku Seleucydów. Oba te państwa rządzone były przez dynastie, wywodzące się od wodzów Aleksandra, w obu panowała kultura hellenistyczna. Ptolemeusze jednak byli tolerancyjni i nie narzucali siłą ani swojej kultury, ani religii, Seleucydzi natomiast stosowali odmienną politykę. Najpierw targnęli się na majątek świątynny, a Antioch IV Epifanes zbezcześcił świątynię jerozolimską i rozpoczął okrutne prześladowanie. Wywołało ono odruch zbrojny, zapoczątkowany przez Matatiasza z Modin i prowadzony kolejno przez jego synów: Judę, zwanego Machabeuszem, Jonatana i Szymona.
Bohaterstwo powstańców i dyplomacja wodzów w kontekście walk dynastycznych w państwie Seleucydów oraz wzrastającej potęgi Rzymu, ingerującego już w sprawy Bliskiego Wschodu, doprowadziły do powstania niezależnego państwa pod panowaniem potomków Szymona, których nazywamy dynastią hasmonejską (nazwa nie występuje w Biblii, pochodzi od Józefa Flawiusza). Czasy hasmonejskie charakteryzowały się dynastycznymi dążeniami królów, walką o tron i walkami wewnętrznymi. Połączenie władzy królewskiej z godnością arcykapłańską stało się przyczyną zgorszenia części społeczeństwa, która utworzyła sektę, oderwaną od jedności z oficjalną świątynią, zwaną esseńczykami.
Niezależność skończyła się w 63 roku przed Chrystusem, gdy Pompejusz dokonał podboju i zaprowadził rzymski porządek. Na tronie pozostał przedstawiciel dynastii hasmonejskiej, ale rządzący w zależności od Rzymian. W rzeczywistości król był marionetką w rękach Idumejczyka Antypatra. Tę sytuację przerwała interwencja Partów, którzy rozbili rzymskie legiony w 40 roku. W trzy lata później z nadania Rzymu władzę królewską otrzymał Herod, syn Antypatra, który z pomocą legionów zdobył kraj.
Pod koniec panowania Heroda, w Betlejem, narodził się Jezus. W czasie życia Jezusa władzę w Judei przejęli bezpośrednio urzędnicy rzymscy, natomiast w północnych częściach królestwa Heroda rządzili dwaj jego synowie: Herod Antypas i Herod Filip. Wśród prefektów rzymskich, zarządzających Judeą, najlepiej znamy Poncjusza Piłata, gdyż on skazał Jezusa na śmierć.
Cesarz Kaligula udzielił władzy nad Judeą i Galileą swemu przyjacielowi, członkowi dynastii herodiańskiej, Herodowi Agryppie I (37-44 r. po Chr.), który rozszerzył terytorium Jerozolimy. Wtedy miejsce śmierci i pochówku Jezusa znalazły się w granicach miasta. Po śmierci Agryppy wróciły bezpośrednie rządy rzymskie, w tym czasie zarządcy nosili tytuł prokuratora. Ich rządy doprowadziły do wybuchu powstania żydowskiego.
W 70 roku wódz rzymski Tytus zdobył Jerozolimę i zburzył świątynię. Pozostały jedynie odosobnione punkty oporu, które z czasem zostały także zdobyte przez Rzymian. Najdłużej broniła się twierdza na Masadzie, której dzieje zakończyły się zbiorowym samobójstwem załogi. Na ruinach świętego miasta obozował X Legion Freteński. Chrześcijanie w czasie powstania schronili się do Pella po drugiej stronie Jordanu, a po zakończeniu walk powrócili i skupili się wokół pierwotnego Kościoła na południowo-zachodnim wzgórzu, które otrzymało nazwę Syjonu (chrześcijańskiego Syjonu). Kościół ten do 135 roku zachował charakter judeochrześcijański, a świadczą o tym imiona jego biskupów.
Ostatnią próbą odzyskania niepodległości przez Żydów było powstanie pod wodzą nieustraszonego Szymona Bar-Kochby. Walki trwały długo i były bardzo zacięte. Powstańcy przez trzy lata stawiali opór rzymskim legionom (132-135 r.). Powstanie jednak mimo bohaterstwa upadło, a cesarz Hadrian postanowił zatrzeć wszelkie ślady judaizmu. W tym celu na miejscu Jerozolimy zbudował rzymską kolonię, nazwaną Aelia Capitolina. Było to miasto zbudowane zupełnie na sposób rzymski z charakterystyczną dla tego stylu strukturą zabudowy („Cardo maximus” – główna ulica, biegnąca z północy na południe i „decumanus” – ulica prostopadła do poprzedniej), miejscami („forum”) i budowlami. Na miejscu jerozolimskiej świątyni zbudowano świątynię triady kapitolińskiej, a na miejscu Ukrzyżowania powstała świątynia Wenery.
Żydom pod karą śmierci zabroniono wstępu do nowego miasta, później mogli tylko raz w roku w 9. dniu miesiąca Ab opłakiwać zburzoną świątynię przy resztkach jej murów oporowych. W innym czasie miasto i ruiny świątyni mogli obserwować jedynie ze wzgórza „spoglądania” („Mons Scopus”). Nazwę Judea, oznaczającą ten kraj, zamieniono na, „Siria Palaestina”. Chrześcijanie przetrwali i ten wstrząs, ich Kościół miał nadal charakter judeochrześcijański, ale na biskupów wybierano mężów o pochodzeniu nie-żydowskim i dlatego wspólnota nie była poddawana represjom.
Sytuacja uległa zmianie w IV wieku po ogłoszeniu edyktu mediolańskiego przez Konstantyna Wielkiego (313 r.). Jego matka, św. Helena w 326 roku przybyła do Ziemi Świętej, aby uczcić miejsca święte. Ona to przyczyniła się do budowy trzech wielkich bazylik: Grobu Pańskiego w Jerozolimie, której konsekracja nastąpiła w 335 roku, Narodzenia w Betlejem i Eleona na Górze Oliwnej. W roku 451 ustanowiono patriarchat jerozolimski. Po tym czasie odbywało się wiele pielgrzymek do Ziemi Świętej, a liczne ich opisy dotrwały do naszych czasów.
W roku 395 nastąpił podział imperium rzymskiego na wschodnie (bizantyjskie) i zachodnie. Palestyna znalazła się w ramach wschodniego imperium i zaczął się dla niej okres bizantyjski, który będzie trwał do 636 roku, do przejścia tego kraju pod panowanie Arabów. Okres bizantyjski był dla chrześcijaństwa w Palestynie okresem bardzo pomyślnym. Rozwój chrześcijaństwa na tej ziemi został jednak wstrzymany w 614 roku, gdy Persowie pod wodzą Chosroesa II, prowadząc wojnę z państwem bizantyjskim wkroczyli do Palestyny, gdzie Żydzi i Samarytanie przyjęli ich przyjaźnie. Persowie natomiast skierowali swą wrogość przeciw chrześcijanom, niszcząc i burząc bazyliki i klasztory, mordując i uprowadzając ich do niewoli. Po inwazji perskiej nastąpiła odbudowa, podjęta z zapałem, której inspiratorem był mnich Modest. Bizantyjczycy powrócili pod wodzą cesarza Herakliusza (628-629), ale podnoszeniu się ze zniszczeń przeszkodził podbój Palestyny przez Arabów.
Podboju tego w latach 636-638 dokonał kalif Omar, który nad rzeką Jarmuk pokonał wojska bizantyjskie, skierował się do Palestyny i w 637 roku wszedł do Jerozolimy. Jerozolima poddała się zgodnie z warunkami umowy, którą zawarł patriarcha Sofroniusz. Władcami byli najpierw elekcyjni kalifowie z Medyny, a potem przedstawiciele dynastii Ommajadów (ze stolicą w Damaszku, którzy panowali od 661 do 750 r.). Kontynuowali oni tolerancyjną polityką Omara. Z jednej strony zezwalano na pielgrzymki i wznoszenie licznych budowli, z drugiej jednak strony kraj się arabizował i stawał muzułmańskim.
Kiedy po Abbasydach, którzy panowali z Bagdadu w latach 750-968 i kontynuowali politykę tolerancyjną, władzę przejęli Fatymidzi z Egiptu, sytuacja chrześcijan uległa znacznemu pogorszeniu. Kalif Aziz kazał rozebrać mury Jerozolimy, a kalif al-Hakem, który dał początek sekcie Druzów, rozpoczął wielkie prześladowanie chrześcijan, którzy musieli albo emigrować, albo wyprzeć się wiary. Tenże kalif rozkazał w 1009 roku zburzyć bazylikę Świętego Grobu, z której zrabowano relikwie i kosztowności. Zburzono także inne budowle sakralne. Prześladowanie zakończyło się dopiero w roku 1020 po śmierci al-Hakema, bowiem jego następca odwołał prześladowcze dekrety i zezwolił na odbudowę świątyń. Wielka odbudowa Bazyliki Świętego Grobu podjęta została w 1045 roku przez cesarza Konstantyna Monomacha, który uzyskał na to pozwolenie władców Palestyny. Dla licznych pielgrzymów, którzy zaczęli tu przybywać powstały w Jerozolimie w XI wieku trzy hospicja.
Ten pomyślny okres nie trwał długo. Zbliżający się od wschodu Turcy Seldżuccy stanowili zagrożenie tak dla Bizancjum, jak i dla kalifatu Fatymidów. Inwazja Seldżuków przypadła na lata 1070-1090. Dla chrześcijan w Palestynie nastały najcięższe czasy, a pielgrzymki z Zachodu mogły docierać do miejsc świętych jedynie w dużych grupach z uzbrojonymi oddziałami, które siłą torowały im drogę. Cesarze bizantyjscy nie mogli przeciwstawić się temu niebezpieczeństwu i dlatego powstała idea krucjat. W Europie rozległo się wołanie: „Miejsca święte są w niebezpieczeństwie”. Sobór w Clermont, który został zwołany w 1095 roku przez papieża Urbana II uchwalił (27 listopada) konieczność zbrojnego odbicia miejsc świętych.
Pierwsza wyprawa krzyżowa odbyła się w latach 1096-1099. Wyruszyło na nią około stu tysięcy osób, jeśli liczyć rycerzy, obsługę, pielgrzymów, handlarzy, a także tych, którzy szukali przygód. 15 lip-ca 1099 roku rycerstwo zachodnie zdobyło Jerozolimę i w następnym roku założono tam królestwo łacińskie, zwane Królestwem Jerozolimskim. Pierwszym władcą został Godfryd z Bouillon. Pomoc flot z Pizy, Genui i Wenecji pozwoliła temu królestwu zapanować nad całym śródziemnomorskim wybrzeżem Palestyny i Syrii i przesunąć granice poza Jordan, gdzie zbudowano słynną fortecę Karak. W roku 1147 przybyła druga wyprawa krzyżowa z Ludwikiem VII, królem francuskim i Konradem III niemieckim na czele.
Już jednak w 1187 roku w sławnej bitwie pod Hattin muzułmanie pod wodzą Saladyna pokonali wojska łacińskiego królestwa i zajęli Jerozolimę. Nowe krucjaty, w której udział wzięli: Fryderyk Barbarossa, Ryszard Lwie Serce, król Francji Filip August na czele ogromnych flot włoskich republik, nie dały pożądanych rezultatów. Odzyskano jedynie Akko (twierdza Saint-Jean d’Acre), co przedłużyło łacińskie panowanie nad skrawkiem Ziemi Świętej o jeden wiek. Trzecia wyprawa krzyżowa (Ryszard Lwie Serce) odbyła się w latach 1188-1192, a w latach 1193-1221 miały miejsce wyprawy czwarta i piąta. Jerozolima pozostawała jednak nadal w rękach muzułmańskich poza krótkim okresem po rozejmie między cesarzem Fryderykiem II, biorącym udział w szóstej wyprawie krzyżowej i sułtanem Malek al-Kamelem (1229). Już w roku 1244 na Palestynę najechali Turcy Chorezmińscy, a w latach 1248-1250 z ósmą wyprawą krzyżową przybył tu św. Ludwik IX, król Francji. Chrześcijańskie królestwo ostatecznie zostało pokonane w 1291 roku przez sułtana Malek al-Aszrafa. Palestyna natomiast wraz z Syrią została włączona do państwa Mameluków, którzy byli władcami Egiptu.
Krzyżowcy zbudowali wiele świątyń i zamków. Ich budowle odznaczają się swoistą architekturą i w wielu przypadkach przetrwały w całości lub w fragmentach do czasów obecnych. Ten wysiłek był prawdziwie imponujący i zasługuje na uznanie. Umacniając się pod względem architektonicznym i tworząc do obrony swych pozycji zakony rycerskie (templariusze, joannici, krzyżacy) Europejczycy pozostawali w Palestynie zawsze elementem napływowym i obcym. W szczególności nie potrafili związać się z chrześcijańską ludnością tubylczą, którą, jako schizmatycką, traktowali nawet gorzej niż niewiernych. W państwie Mameluków okresy prześladowań przeplatały się z okresami tolerancji. Okres ten, którego ramy czasowe przypadają na lata 1250-1516, ogólnie biorąc był okresem głębokiego upadku, nędzy i ruiny. Znacznie spadła liczba ludności, a chrześcijaństwo prawie całkowicie zanikło.
W roku 1335 pośrednictwo króla Roberta i królowej Sancji z Neapolu przyczyniło się do uzyskania pozwolenia na oficjalne osiedlenie się franciszkanów w klasztorze na górze Syjon, na miejscu Wieczernika. Otrzymali oni także, obok innych wyznań chrześcijańskich, prawo odprawiania nabożeństw w bazylice Grobu Pańskiego. W roku 1342 nastąpiło prawne utworzenie franciszkańskiej Kustodii Ziemi Świętej, która z ramienia Stolicy Apostolskiej aż do roku 1847 (reaktywowanie patriarchatu łacińskiego) była jedynym przedstawicielem Kościoła katolickiego na Bliskim Wschodzie.
Cztery wieki trwało w Palestynie panowanie Otomanów (1516-1917 r.). Sułtan Selim I podbił Palestynę w latach 1516-1517. Początek nowego panowania zapowiadał się pomyślnie pod względem odnowy administracyjnej i odbudowy kraju. Sułtan Soliman II Wspaniały w latach 1520-1566 otoczył Jerozolimę murami, które ją okalają po dzień dzisiejszy. Później jednak traktowano tę ziemię jako zdobyczną, starano się z niej wyciągnąć, co się dało, a to doprowadziło Palestynę do upadku i nędzy.
Pod koniec XVIII wieku Napoleon, zdobywszy Egipt, chciał zająć także Palestynę, ale nie mogąc zdobyć Akki, której bronił pasza Dżazzar z Anglikami, 20 marca 1799 roku odstąpił od swego zamiaru. Później sułtan Mahmud II chciał przywrócić ład w Palestynie, ale pasza Akki Abdullah, dążąc do niezależności od sułtana, spowodował interwencję wicekróla Egiptu, Muhammada Alego, który zdobył twierdzę w Akko. Okupacja egipska trwała od 1831-1840 roku. Jej pozytywnymi skutkami było otwarcie się na Zachód, co spowodowało otwarcie konsulatów w ważniejszych miastach, przywrócenie swobód religijnych, odbudowę sanktuariów i powstanie instytucji dobroczynnych, szkół i szpitali.
W 1847 roku nastąpiła restytucja patriarchatu łacińskiego. W roku 1898 roku Palestynę nawiedził Teodor Herzl, adwokat wiedeński, który dwa lata wcześniej wydał broszurę zatytułowaną „Der Judenstaat”, w której wykazywał prawo Żydów do Palestyny. Broszura ta stała się programowym pismem kongresu syjonistycznego, mającego miejsce w Bazylei w 1897 roku. W tym czasie Żydzi z całego świata ściągali do Palestyny, zajmowali tu ziemie wolne oraz wykupywali je od ludności arabskiej. W roku 1909 założono Tel Aviv. Ten pomyślny okres został przerwany przez pierwszą wojnę światową, w czasie której Palestyna została zamieniona przez Turcję w bazę wypadową przeciw Egiptowi, zajętemu przez Anglików. W latach 1915-1917 tureckim gubernatorem wojskowym Palestyny był Ahmad Dżamal Pasza.
11 grudnia 1917 roku Jerozolima została poddana angielskiemu generałowi Allenby. Już wcześniej „Deklaracja Balfour’a” ogłoszona 2 listopada 1917 roku, przewidywała utworzenie w Palestynie Domu Narodowego („National Home”) dla Żydów z zabezpieczeniem praw cywilnych i religijnych wspólnot żyjących na tym terenie. Ta deklaracja, która była zaprzeczeniem obietnic składanych Arabom przez Anglików na początku wojny, została włączona do traktatu pokojowego z Turcją, który został podpisany w Sevres 20 sierpnia 1920 roku. Znalazła się także w tekście mandatu brytyjskiego zatwierdzonego przez Ligę Narodów 24 lipca 1922 roku. Ustalenia rodziły trudności w przestrzeganiu praw różnych wspólnot, co doprowadziło do powstania konfliktu arabsko-żydowskiego.
W roku 1947 Anglia złożyła mandat na rzecz ONZ, zaczęła działać specjalna komisja i 14 maja 1948 roku mandat brytyjski ustał, w tym dniu ogłoszono niepodległość Izraela, a dnia 15 maja 1948 roku wojska angielskie opuściły Palestynę. Rozpoczęła się wojna arabsko-żydowska. W roku 1949 (luty-czerwiec) podpisano na Rodos zawieszenie broni, które stworzyło dwie strefy, jedną pod władzą Państwa Izraela i drugą pod władzą Królestwa Jordanii. Egipt natomiast zatrzymał strefę Gazy.
5 czerwca 1967 roku wybuchła nowa wojna, zwana „wojną sześciodniową”, w wyniku której Izrael pokonał Egipt, Jordanię i Syrię, poszerzając swoje ziemie o terytorium Gazy, Półwysep Synajski, Zachodni Brzeg Jordanu i Wzgórza Golan, a przede wszystkim jednocząc w swej administracji całą Jerozolimę.
Możemy uznać, że w tym miejscu kończy się historia Ziemi Świętej, a zaczyna niełatwa współczesność, charakteryzująca się licznymi konfliktami i jeszcze liczniejszymi próbami ułożenia stosunków izraelsko-arabskich poprzez negocjacje. W ich wyniku Izrael ułożył swoje stosunki z Egiptem i Jordanią, pozostając w stanie wojny z Syrią i Libanem. Tu na newralgicznych terenach rozlokowane zostały wojska ONZ, a wśród nich także polskie bataliony.
Trwają również negocjacje z Arabami zamieszkującymi Zachodni Brzeg Jordanu i Strefę Gazy, których określa się Palestyńczykami. Ich przodkowie od trzynastu wieków mieszkali w Ziemi Świętej. W części tych ziem powstała Autonomia Palestyńska. Sytuacja nadal pozostaje bardzo płynna i stale grozi wybuchem. Nadal trudno doczekać się, aby Jerozolima naprawdę stała się Miastem Pokoju. Mamy wciąż nadzieję, że pielgrzymka Jana Pawła II, którą odbył do Ziemi Świętej w Roku Jubileuszowym 2000 zaowocuje kiedyś pokojem i sprawiedliwością
źródło: „W Ojczyźnie Chrystusa”
Warto przeczytać
http://www.terrasancta.pl/pl/historia-ziemia-swieta
Media
